Familie Van der Laan

Als verstoppen niet meer werkt

De familie Van der Laan heeft de armoede lang verborgen gehouden. Voor de buitenwereld en voor elkaar. Opa Jan deed stiekem in de schemering klusjes om de schamele uitkering iets aan te vullen. Zijn dochter Heidi verzon van alles voor haar kinderen als ze weer waren afgesloten van water en licht. Kleindochter Fiona verzon smoesjes als ze niet meekon op schoolactiviteiten. Hoe het echt zat, leerde ze pas toen haar moeder besloot dat het genoeg was en begon te vertellen.

Jan van der Laan (1953)

De bel.

Het is 1992. Aan de rand van Nieuwe Pekela loopt Jan van der Laan naar de deur. Door de gang van het huis waar zijn vader ooit zo schamper over deed. Ging hij daar echt zijn vrouw onderbrengen?

Het huis was inderdaad verwaarloosd, maar verblind door de toekomst – zijn vrouw was zwanger van hun eerste – zag Jan dat niet.

En trouwens, zijn vader had maar half gelijk. Het is namelijk ook een fijn huis met een mooi uitzicht en een grote tuin. Inmiddels heeft Jan al veel opgeknapt. In de tuin verbouwt hij zijn groente. Dat komt nu goed van pas.

Die man aan de deur kent hij niet. Hij ziet er officieel uit.

,,Goedendag.’’

,,Mijnheer van der Laan?’’

,,Ja.’’

De man is van het GAK. Het Gemeentelijk Administratiekantoor, de instantie waarvan Jan zijn werkloosheidsuitkering krijgt. Tien jaar lang werkte hij bij instrumentenfabriek Enraf Nonius in Veendam. Eerst als magazijnbediende, later als expeditiemedewerker. Dit jaar, in 1992, sloot de fabriek en kwam Jan bij huis.

Enraf Nonius, Delftse fabrikant van medische en wetenschappelijke instrumenten, gaf Oost-Groningen eind jaren zeventig hoop. Met maar liefst tien fabrieken zou Enraf werk brengen voor tweeduizend man.

Die belofte kwam op het moment dat Provinciale Staten van Groningen in 1980 het werk hadden neergelegd uit onvrede met het regeringsbeleid voor het Noorden. Minister-president Van Agt kondigde de deal met Enraf persoonlijk aan. De komst van de tien fabrieken – met overheidssubsidie – was onderdeel van het ambitieuze Integraal Structuur Plan Noorden des Lands.

Dat plan moest werk scheppen voor mensen als Jan van der Laan, een kostwinner die steeds weer op straat kwam te staan.

Na de toezegging van Van Agt hervatten de Groningse Staten hun werk. Enraf Nonius kwam een paar jaar later inderdaad naar Oost-Groningen. Met slechts één fabriek: een filiaal in Veendam waar ongeveer tachtig mensen werkten. Meer werd het nooit.

Jan van der Laan had geluk. Hij was één van de tachtig.

De man van het GAK komt ter controle. Of mijnheer Van der Laan misschien ook heeft gewerkt naast zijn uitkering?

Jan schrikt. Hij schudt zijn hoofd.

,,Nee.’’

Dat is eigenlijk niet waar. Jan doet heus wel eens klusjes. Als man wil je toch iets doen voor je gezin. Zo deed zijn eigen vader dat ook altijd.

Soms gaat Jan in de schemering op pad, zodat hij niet wordt gezien. Die kinderen vragen nu eenmaal om kleren en spullen en je wilt ook wel eens een koekje bij de koffie of een stukje vlees bij het eten.

Als kind kreeg hij dat nog wel. Vlees. Niet dat ze ook maar een cent te makken hadden, maar zijn vader werkte bij een boer. Vlees kreeg hij mee.

Jan had zelf ook graag op een boerderij willen werken. Buiten in de natuur, niet binnen tussen de machines. Maar zijn vader besloot anders. Hij keek naar de toekomst en wilde zijn zoon niet hetzelfde leed aandoen: altijd hard werken voor weinig geld.

,,Word maar timmerman.’’

Jan moest naar de LTS, de lagere technische school. Maar door zijn astmatische bronchitis en eczeem was Jan kortademig en had hij vaak zijn handen in het verband. De timmerbedrijven in de buurt wilde hem niet aannemen om het vak te leren. Wat moesten ze met een jongen die niet tegen stof kon en uitslag kreeg van bepaalde houtsoorten?

Jan had ook wel postbode willen worden, maar hij had te weinig ‘topografische’ kennis. Dat woord kreeg Jan inderdaad bijna zijn mond niet uit, maar hij wist heus wel de weg. Toch werd hij afgewezen.

Uiteindelijk kwam hij terecht in het magazijn.

De man van het GAK heeft een tip gekregen. Jan is gezien bij kennissen in de tuin.

,,Was u daar aan het werk?’’, vraagt de man.

Op zwart bijwerken staan strenge straffen, dat weet Jan. In het ergste geval kunnen ze zijn uitkering stopzetten. En hij schrijft al vier sollicitatiebrieven in de week.

Hij heeft altijd geprobeerd de kinderen zoveel mogelijk buiten de geldproblemen te houden. Al moet moet hij natuurlijk wel eens nee zeggen, bijvoorbeeld tegen zijn dochter Heidi die zo graag wil paardrijden en fotograferen. Verder denkt hij dat ze er niet veel van merken en een normale jeugd hebben.

Heidi is zestien en wil tegenwoordig nergens meer naar luisteren. Vroeger was ze stilletjes, maar als puber werd ze opstandig. Ze loopt altijd in donkere kleren, haar haar is zwart geverfd. Ze knipt gaten in haar broeken – terwijl ze vroeger altijd zo blij was als haar suikertante een keer nieuwe kleren voor haar en haar broertje kocht.

Heidi is al jaren weinig thuis. Daar is strijd, vooral met haar moeder. Ze woont nu net samen met haar vriendje. Eigenlijk zou ze naar het mbo, maar ze moet werken om de huur te betalen. Haar vriend verdient maar 300 gulden per maand met zijn baan uit het Jeugd Werk Garantieplan.

Heidi zal het zelf moeten redden. Jan heeft zijn eigen zorgen.

Hij is een man die zijn gezin niet zelf kan onderhouden. Daar schaamt hij zich voor. Elke week moet hij op tijd zijn briefje inleveren bij het dorpshuis. En o wee als hij te laat is. Gelukkig helpen mensen uit de buurt. Soms zetten ze zomaar een tas kleren neer.

Jan probeert de eer hoog te houden. Voor het oog van Neerlands volk met opgeheven hoofd door het leven gaan, noemt hij dat.

,,Een vriendendienst’’, zegt Jan tegen de man van het GAK. ,,Ik was daar gewoon aan het helpen in de tuin.’’

De man knikt. Hij schrijft iets op, groet en vertrekt.

Jan kijkt hem na over de dijk en bidt dat hij nooit meer terugkomt. Dan loopt hij weer naar binnen.

Het huis in dat ze hem nooit zullen afpakken.

Heidi van der Laan (1978)

,,Zwoegend, klimmend,

stotterend, zwetend, kreunend, steunend en tranen plingend bereikten wij ons doel.’’ Heidi kijkt naar haar klasgenoten, de mensen waarmee ze de afgelopen negen maanden meer deelde dan ze ooit met vrienden of familie deed. Vijf vrouwen, een man. Ze stralen allemaal. Zij ook.

Het is 2014. Vandaag krijgen ze hun diploma. Ze zijn ‘ervaringsdeskundige in generatiearmoede en sociale uitsluiting’. Dat waren ze hun hele leven al, maar nu staat het op papier en kunnen ze er iets mee.

Heidi mag de groep toespreken. Vanzelfsprekend is dat niet. In de opleiding kreeg ze vaak te horen dat ze stil was. Als een spons zoog ze kennis op. Dat ze ook nog haar mening kon geven, en dat daar dan naar geluisterd werd, was ze niet gewend.

‘Survival’, is de titel van haar speech waarin ze probeert uit te leggen hoe het was om deze opleiding te doen.

,,Langs mistbanken, wilde dieren en hun onbekende geluiden ging onze weg over allerlei hindernissen.’’

Heidi is leidster bij de scouting in Pekela – vandaar de survival-metafoor. Ze is 36 jaar oud en moeder van drie kinderen. Nooit had ze gedacht dat de wereld nog open zou gaan.

Niet voor haar.

Het is nog geen vier jaar geleden dat Heidi kaarsjes op de trap had staan. Om de paar treden een waxinelichtje. Het zag er wel knus uit. Heidi vertelde er sprookjesverhalen bij voor de kinderen. Die hadden geen idee dat ze geen elektriciteit hadden.

Fiona, Janne en Simon mochten vaak gezellig bij opa en oma Van der Laan in bad – dan hoefden ze niet thuis te douchen. Ze keken videofilms en dvd’s in plaats van de gewone televisie. Lekker onder een warm dekentje op de bank.

Dat het water in de stortbak van de wc uit de sloot kwam, hoefden de kinderen niet te weten. Heidi vulde de grote colaflessen wel als ze het niet zagen. Stiekem gooide ze het slootwater in de stortbak.

Het water was afgesloten. Eerst was het al de televisie, dat was nog niet zo’n ramp. Daarna de elektriciteit en het gas. Zo stapte ze van de dvd’s over op de sprookjes. Het waterbedrijf was de volgende in de rij schuldeisers.

De een vlucht bij stress in de drank, zoals de vader van haar kinderen, de ander wordt vindingrijk. Heidi redde zich. De kinderen waren klein, die kon je van alles wijsmaken. Ze maakte het gezellig. En als ze een pak babyvoeding moest stelen, dan deed ze dat.

Zolang ze het huis niet werden uitgezet, zou niemand iets merken.

Ik heb een steen verlegd in een rivier op aarde.

Nu weet ik dat ik nooit zal zijn vergeten,

Ik leverde ’t bewijs van mijn bestaan.

Omdat, door het verleggen van die ene steen,

De stroom nooit meer dezelfde weg zal gaan.

Hun docent zingt op de diploma-uitreiking. Nooit geweten dat hij gitaar speelde. Heidi kijkt naar haar certificaat. Nu staat het op papier: ‘Heidi, je bent niet de nul die je denkt dat je bent’.

Ze heeft een kans gekregen en volgehouden. Haar werkcoach wees haar op de mogelijkheid om een opleiding tot ervaringsdeskundige te volgen. De gemeenten Pekela en Veendam startten de aanpak Sterk uit Armoede met de stichting Mens en Maatschappij, die de opleiding van de Belgische organisatie De Link naar Nederland haalde.

Elke week ging Heidi twee dagen naar Utrecht voor school. Ze rakelde haar hele levensverhaal op en deelde het met de rest. Het voelde als dagenlang ploeteren door een modderige trappersbaan bij scouting, beschrijft ze tijdens de diploma-uitreiking voor haar klas.

,,En dan bijkomen in een warm bad van herkenning en erkenning’’, zegt ze.

,,Nooit geweten dat dat bestond.’’

Haar oma was een van de weinigen die zag dat Heidi meer in zich had. Oma zag dat ze creatief was, dat ze goed kon tekenen. ,,Daar moet je mee doorgaan’’, zei ze. ,,Blijven oefenen.’’

Die positieve aandacht en stimulans kreeg Heidi niet veel.

Haar ouders ploeterden om rond te komen, deden hun best om eten op tafel te krijgen, schraapten restjes bij elkaar om te zorgen dat de kinderen kleren hadden. Natuurlijk gaf dat stress: was papa weer ontslagen, werden ze afhankelijk van de uitkering, kreeg mama haar buien en nam de spanning toe.

Op school werd Heidi niet gezien. Er waren leraren die haar te kijk zetten omdat ze arm was. Op de middelbare werd ze opstandig en kleedde zich als een punker – want lieve, mooie meisjes zijn kwetsbaar.

Docenten waarschuwden elkaar voor Heidi. In hun ogen was ze lastig. Wat erachter zat zagen ze niet. ,,Kijk uit voor die Van der Laan.’’

Eén lerares was anders. Heidi zal nooit vergeten wat ze zei: ,,Jij kunt meer dan je denkt.’’

Vandaag is de eerste keer dat ze dat kan laten zien.

Het verschil? Dat is de basis. Die heb je of die heb je niet. Veel mensen vertrouwen bij tegenslagen op een backup: een spaarrekening, ouders, vrienden. Wie langdurig in armoede leeft heeft meestal niets om op terug te vallen.

‘Zonder back up in de wereld staan is een hard en eenzaam bestaan’, schreef Heidi in een opdracht voor school.

Het verschil zit in dat wat je gedachten beheerst. De meeste mensen denken bij het verlaten van hun huis voor een afspraak niet veel meer dan: heb ik mijn tas en mijn mobiel en zit de deur op slot?

Mensen als Heidi denken: ‘Wat als er een deurwaarder komt? Heb ik straks alles nog als ik thuis kom? Heb ik nog genoeg voor de bus? Shit, dit is mijn laatste geld. Dan maar op de fiets. Red ik dat wel? Ik kan niet bellen want mijn abonnement is afgesloten.’

Die gedachten stoppen nooit.

Het verschil is ook waar je vandaan moet komen. ,,Mensen zoals wij klimmen uit een kelder naar boven’’, zo probeert Heidi het meestal uit te leggen. ,,Je zoekt je weg in het donker, terwijl je je hoofd stoot aan een balk en de spinnenwebben in je gezicht plakken. Je klautert struikelend een steile wankele trap op. En dan sta je eindelijk boven, daar waar de rest van de wereld begint.’’

Studenten van Heidi

De rest van de wereld heeft geen idee hoe het is. Neem nou die vrouw achter het loket van de sociale dienst, bij wie Heidi ooit aanklopte. Zij was op dat moment Heidi’s de laatste hoop.

,,Ik ga eerst op skivakantie’’, zei de vrouw.

,,Kom na volgende week maar terug.’’

Die vrouw achter het loket kwam uit een andere wereld. Een wereld waarin vakanties en skiën heel normaal zijn en je makkelijk een week kunt wachten op je geld omdat er reserves zijn of iemand om op te leunen.

Hoe kon die vrouw weten dat geldgebrek niet het allerergste is van arm zijn? Hoe had ze moeten aanvoelen dat ze Heidi, die zich al zo klein voelde, met die opmerking terug de kelder in schopte?

Met haar diploma heeft Heidi een opdracht gekregen. Zij, de ervaringsdeskundigen in generatiearmoede en sociale uitsluiting, zijn opgeleid om het verschil te overbruggen. Om de twee werelden bij elkaar te brengen.

Samen met professionele hulpverleners, in duo’s, gaan ze de wijken in. Want hulpverleners kunnen veel, maar komen vaak wel uit die andere wereld. Ervaringsdeskundigen begrijpen écht hoe het is en maken beter contact, zo is de gedachte. Zij kunnen helpen om schaamte en wantrouwen te overwinnen en toch hulp te vragen.

Zoals Heidi zelf deed – alleen een jaar of tien te laat.

De deurwaarder kwam op het juiste moment. Vaak verstopte Heidi zich achter de bank als hij of een van zijn collega’s voor de deur stonden. Alleen als ze zich sterk genoeg voelde deed ze open.

Deze deurwaarder was een van de goeien. Hij belde aan in 2010, midden in zo’n periode van kaarsjes op de trap en dekentjes op de bank. Heidi had zelfs de goudvissen weggebracht omdat er geen elektriciteit was voor het pompje van het aquarium.

Zo kon het niet langer. Dat wist Heidi al jaren.

Het zelfvertrouwen dat ze nodig had om de stap te zetten groeide voorzichtig. De kinderen werden groter. Simon, de jongste, ging nu ook naar school. En sinds ze gewaardeerd leidster was bij de scouting van haar dochter, werd ze ook weer vaker herinnerd aan dat zinnetje van haar lerares.

,,Jij kunt meer dan je denkt.’’

Heidi deed open. ,,Ik kan je helpen’’, zei de deurwaarder.

Op dat moment gebeurde het. Heidi besloot dat het klaar was, dat ze ging scheiden van haar man en het heft in eigen handen zou nemen. De beslissing was zo groot dat ze ter plekke door haar knieën zakte en huilde. Dat deed ze niet zo vaak.

Heidi had nu wel genoeg colaflessen met slootwater naar de stortbak van de wc gesjouwd. Het was tijd om een steen te verleggen.

Fiona van Wattum (2000)

Of ze op televisie willen?

Fiona kijkt haar moeder aan. Ze meent het echt. Televisiemakers van het programma Brandpunt hebben gevraagd of ze mogen filmen bij hun thuis in Pekela. En of de kinderen dan ook in beeld willen.

Fiona twijfelt. Voor haar moeder Heidi is het belangrijk. Sinds ze is begonnen aan die opleiding voor ervaringsdeskundige in generatiearmoede is mama veranderd. Vroeger zag je aan haar dat ze het moeilijk vond dat ze haar kinderen niet alles kon geven. Dat ze zich schaamde.

Nu is het 2017 en vertelt ze openlijk over hoe het is om arm te zijn en om niet mee te kunnen doen. Ze komt dan zo sterk over dat de buitenwereld denkt dat ze allang uit de problemen is.

Dat is niet waar. Ze betaalt nog steeds schulden af die zij en papa al maakten voordat Fiona was geboren. Pas over een jaar of vijf is ze daarmee klaar.

Fiona kijkt om zich heen. Alle meubels in de kamer hebben ze gekregen van anderen. Een allegaartje. Rare kleuren. Moet dat op televisie? Ze geeft niet veel om spullen, maar met camera’s in haar eigen huis schaamt ze zich toch wel een beetje.

En wat moet ze dan zeggen? Die mensen van Brandpunt willen iets weten over armoede. Fiona heeft zich eigenlijk nooit arm gevoeld.

Als kind merkte ze nauwelijks dat haar ouders weinig geld hadden. Ze hadden bergen speelgoed en een schommel en een trampoline in de tuin. Ze gingen er niet zo vaak op uit maar thuis maakten ze het gezellig. Bakten ze koekjes, gingen knutselen of tekenen.

Daar is ze goed in, tekenen. Heeft ze van haar moeder.

Het lijkt Fiona best leuk om een tekenopleiding te doen, maar dat is natuurlijk niet realistisch. Wie verdient er nou geld met tekenen?

Fiona heeft altijd een goede baan gewild als ze later groot was. Geld verdienen. Dus doet ze mbo marketing en communicatie. Daar is altijd wel werk in. En straks door naar het hbo – want dan krijg je een betere baan.

Haar moeder heeft altijd gezegd dat ze moeten doen wat ze leuk vinden, maar het belangrijkste voor haar is dat ze straks een diploma in the pocket heeft.

Dat hadden haar ouders allebei niet toen ze zo oud waren als zij nu. Ze waren rebels, ‘moeilijk opvoedbare jongeren’, opgegroeid met weinig liefde en zonder stabiliteit.

Fiona was altijd braaf en verlegen. Liefde kreeg ze genoeg. Dat de stabiliteit in het huwelijk van haar ouders schijn was ontdekte ze pas toen ze uit elkaar gingen. Voor Fiona, tien jaar oud, was het onverwacht.

Volwassenen kunnen veel verbergen.

Natuurlijk wist Fiona wel dat ze niet alles konden kopen, dat bij de boodschappen het gewone eten voor ging en er niet zo vaak geld was voor iets lekkers of nieuwe kleren.

Maar dat water, gas en elektriciteit werden afgesloten en deurwaarders kind aan huis waren had ze echt niet door. Hoe groot de stress was bij haar ouders wist ze al helemaal niet. Ze was kind.

Brandpunt op eigen kracht: De Veenkoloniën – Fiona vanaf 24:42

De cameraploeg van Brandpunt staat op 14 februari 2017 in de kamer. Fiona, blonde meid van 17, zit naast presentator Henk van der Aa op de bank. Het is een beetje ongemakkelijk, maar het gaat.

,,Spullen stellen voor mij niet veel voor’’, zegt ze voor de camera. ,,Op de basisschool geloofde ik dat dat wel zo was, ook door wat anderen me vertelden. Maar ik heb geleerd, ook door mama’s werk, dat je niet alleen rijk in geld kunt zijn, maar echt in veel meer.’’

Aan de andere kant van de presentator zit haar broertje Simon in zijn witte T-shirt. Hij vertelt dat kinderen wel eens zeggen dat hij arm is. ,,Maar dan denk ik bij mezelf, wij zijn niet arm want we kunnen elke dag eten, hebben elke dag stroom, dus dan noem ik ons niet arm.’’

Hun moeder luistert met een trotse glimlach. Ze zegt niets, maar op haar gezicht zie je altijd precies wat ze denkt.

Op de middelbare school zei Fiona meestal dat ze al andere plannen had. Als er een uitje was dat ze niet kon betalen, als ze werd gevraagd om mee te gaan naar de film, als er een feestje was. Jammer, maar ze had al iets.

Ze vertelde liever ook niet dat haar ouders gescheiden waren. Kinderen met gescheiden ouders waren ‘raar’. Daar wilde ze niet bij horen.

Na de scheiding heeft ze haar vader jaren niet gezien. De baksteen die hij op het hoogtepunt van de ruzies door de ruit gooide was de druppel. In die tijd zakte ze op school af naar het niveau vmbo-kader. Ze kon echt wel beter maar ze had haar hoofd er niet bij.

Fiona moest ook wennen aan het nieuwe huis. Door de schulden haar ouders bij de woningbouwvereniging hadden kon mama niets huren, dus hadden opa en oma Van der Laan een huis voor hen gekocht. Anders hadden ze op straat gestaan. Het nieuwe huis was minder fijn, gelukkig hadden ze geweldige overburen die hielpen met van alles.

Haar moeder had alleen een bijstandsuitkering. En die schulden. Toch ging het financieel beter dan toen ze nog getrouwd was: haar moeder had nu meer controle en overzicht over het geld dat er wel was.

Op scouting raakte Fiona in die tijd haar verlegenheid kwijt. Je kunt je daar niet verstoppen, je moet wel samenwerken en communiceren. Haar moeder was daar als leiding, ze voelden zich er thuis en maakten er allebei vrienden. Het kan Fiona nu niet zoveel meer schelen wat anderen van haar denken.

Die uitzending van Brandpunt heeft gevolgen. Simon wordt gepest. Hij is nog zo jong, je blaast hem zo omver. Hem kan het nog wel schelen wat ze denken. Zelf heeft ze er weinig last van, maar voor Simon zal ze niet snel weer meedoen aan een interview. Mensen vinden er altijd van alles van.

Sinds haar moeder begon met de opleiding en haar verhaal openlijk ging vertellen, krijgt zij wisselende reacties. Sommigen vinden het dapper, anderen plaatsen haar op een voetstuk omdat ze op televisie is geweest. Maar niet iedereen is positief: ze vinden dat ze het slechte imago van Pekela weer bevestigt, dat ze de vuile was niet buiten moet hangen, dat ze niet moet doen alsof ze beter is dan de rest.

Haar moeder heeft nu wel een diploma. Ze heeft ook een baan: eerst werkte ze bij buurthuis De Badde, nu zij geeft ze zelf bij het Noorderpoort les aan andere ervaringsdeskundigen in generatiearmoede.

Die opleiding, die haar moeder als eerste in Noord-Nederland als proef deed, is nu een officiële tweejarige mbo-opleiding. Hij wordt gegeven in Veendam, in Assen, in Groningen. Haar moeder is het boegbeeld van de opleiding geworden. Daarom komt ze ook vaak in de krant en op televisie.

Fiona’s zusje Janne moppert er wel eens op. ,,Je leeft voor je werk’’, zegt ze dan tegen haar moeder, omdat ze zo vaak weg is.

Fiona vindt dat wel normaal.

Als ze aan haar toekomst denkt, ziet Fiona zichzelf wonen in een vrijstaand huisje ergens op het platteland. Een huis dat ze zelf heeft kunnen kiezen, niet gedwongen door een beperkt budget. Ze is er altijd van overtuigd geweest dat haar dat ooit zal lukken.